Xitoy O‘zbekistonda to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. O‘tgan yili u qo‘shma korxonalar soni bo‘yicha ham Rossiyani ortda qoldirdi. Ekspertlar Xitoyning kengayib borayotgan ishtirokini qanday baholamoqda?
Xitoyning iqtisodiy ta’siri o‘sishi mavzusi yaqinda bo‘lib o‘tgan onlayn-auksion tufayli O‘zbekistonda yana muhokama. E-auksion platformasidagi savdoda Navoiy viloyatidagi umumiy qiymati 25,1 milliard so‘m (1 950 million dollar) bo‘lgan 31 ta oltin kon uchastkalari sotilgan.
Ozodlikka ko‘ra, savdoga qo‘yilgan konlarni sotib olgan 12 ta kompaniyaning aksariyati Xitoy ishtirokidagi firmalardir.
Uchastkalarning boshlang‘ich narxlari 26,3 mln so‘mdan 52,5 mln so‘mgacha (2 ming dollardan 4 ming dollargacha) bo‘lgani ham OAV e’tiborini tortdi.
Natijada, Nurota tumanidagi Sop-10/24 uchastkasi eng qimmat lotga aylandi, u Xinlong Mining Drilling kompaniyasiga 3,6 milliard so‘mga (279 ming dollar) sotildi – boshlang‘ich narxdan 110 baravar yuqori. Xuddi shu kompaniya Sop-14/24 uchastkasini sotib oldi va natijada umumiy qiymati 9,1 milliard so‘m (700 ming dollardan ortiq) bo‘lgan 8 ta oltin konini o‘zlashtirish huquqini qo‘lga kiritdi.
Savdolarda Neo Gold Mining, Zhonghuitong Mining Group kompaniyalari ham ishtirok etib, auksion natijalariga ko‘ra bir nechta oltin konlarini qo‘lga kiritdi.
«Ozodlik» bilan suhbatda bir qator ekspertlar lotlarning boshlang‘ich narxlari "ularning haqiqiy bozor qiymatini aks ettirmagani va xorijiy investorlarni jalb qilish uchun atay pasaytirilgani" haqida fikr bildirishgan.
Kimoshdi savdosi haqidagi ma’lumot ijtimoiy tarmoqlarning o‘zbek segmentida qizg‘in muhokamalarga sabab bo‘ldi. Ba’zi foydalanuvchilar foydali qazilma zaxiralari "arzon-garovga" "Xitoy kompaniyalari qo‘liga" o‘tkazilayotgani va "Xitoy ekspansiyasi"dan xavotir bildirgan.
- "Oltin konlari Xitoy kompaniyalariga shubhali narxlarda sotilmoqda"
- "Bu hududlar resurs uchastkalari sifatida sotish uchun mo‘ljallanmagan, biroq siyosat ustunlik qilayotganga o‘xshaydi va ular deyarli arzonga berilmoqda"
- "Tabiiy boyliklarimiz xorijiy kompaniyalar o‘ljasiga aylanmasligi kerak! Bu boylik xalqimizniki!"
- "Xitoy bosib oldi, biroq. U O‘zbekiston hayotining barcha sohalariga tez kirib bormoqda, bu esa jiddiy xavotir uyg‘otadi."
Kun.uz nashri konlarning asosiy xaridori Xinlong Mining Drilling kompaniyasi 2024-yil yozida, kimoshdi savdosidan bir necha oy oldin tashkil etilganiga e’tibor qaratdi. Ochiq ma’lumotlarga ko‘ra, "Xinlong Mining Drilling"ning asosiy ta’sischisi O‘zbekiston fuqarosi Baxtiyor Musurmanov bo‘lib, ustav kapitalining 70 foiziga egalik qiladi. Qolgan 30 foizi uch nafar chet el fuqarosiga tegishli: Szen Syanmin, Yan Dyanlin va Chjou Xunli.
Savdolarda Xitoy kompaniyalari ustunlik qilayotgani haqidagi xabarlar fonida O‘zbekiston yer qa’ridan foydalanish markazi raddiya e’lon qildi. Unda qayd etilishicha, auksionda faqat mamlakatda ro‘yxatdan o‘tgan kompaniyalar g‘olib bo‘lgan, mulkdorlarning 70 foizdan ortig‘i O‘zbekiston fuqarolari hisoblanadi.
Xitoyga nisbatan shubha elitaga ishonchsizlik ifodasi
Vaholanki, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan xorijiy sarmoya ishtirokidagi kompaniyalarda xitoylik sarmoyadorlarning ishtiroki haqiqatan ham sezilarli. O‘tgan yili bu ko‘rsatkich 42,5 foizga oshib, 2432 tadan 3467 taga yetdi. Xitoy bu borada O‘zbekistonning tarixan eng yirik hamkori bo‘lgan Rossiyani ortda qoldirdi.
Bundan tashqari, rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, hozirda O‘zbekistondagi barcha to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlarning 23 foizi Xitoy hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Ikkinchi o‘rinda yana Rossiya (13,8 foiz), keyingi o‘rinda Turkiya (8,5 foiz).
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXI) – xorijiy investorlarning daromad olish va investitsiya obyektini boshqarishda nazorat o‘rnatish yoki sezilarli ta’sir ko‘rsatish maqsadida boshqa mamlakat iqtisodiyotiga uzoq muddatli qo‘yilmalari. Ular yangi korxonalarni tashkil etish, mavjud korxonalardagi ulushlarni sotib olish yoki ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishni o‘z ichiga olishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar mamlakatda kapital, texnologiyalar oqimi va ish o‘rinlarini yaratishga yordam beradi, investor uchun esa yangi bozorlarga yo‘l ochadi, xarajatlarni kamaytiradi va xatarlarni diversifikatsiya qiladi.
Xitoyning "Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi ko‘p yillardan buyon Pekinning O‘zbekiston va butun Markaziy Osiyodagi manfaatlarini, jumladan, moliyaviy manfaatlarini ilgari surishning asosiy vositalaridan biri bo‘lib kelmoqda. 2013-yilda boshlangan strategiya Xitoyni Yevropa, Afrika va Osiyoning boshqa mintaqalari bilan bog‘laydigan transport, energetika va savdo yo‘laklari tarmog‘ini yaratishga qaratilgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari Yevropa va Osiyo tutashgan joyda joylashganligi sababli loyihada muhim rol o‘ynaydi, tranzit yo‘nalishlari va yirik investitsiya qabul qiluvchilar sifatida namoyon bo‘ladi. Xitoy avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar, quvurlar, portlar qurilishiga, shuningdek, foydali qazilma konlarini o‘zlashtirishga keng ko‘lamda sarmoya kiritmoqda. Loyihalar Xitoyning turli banklari va fondlari orqali moliyalashtiriladi.
Xitoy ta’siri kuchayishining yana bir sababi sifatida Ukrainadagi urush tufayli imkoniyatlari sezilarli cheklangan Rossiyaning iqtisodiy faolligi pasayishi ko‘rsatilmoqda. Oqibatda Markaziy Osiyoning ko‘plab davlatlari so‘nggi uch yil davomida xorijiy kapitalning muqobil manbalarini izlashga majbur bo‘lmoqda.
Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlaridagi xorijiy investitsiyalar
Qirg‘izistonda ham xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha O‘zbekistonga o‘xshash vaziyat kuzatilmoqda: u yerda ham Xitoy yetakchi rol o‘ynamoqda. Xitoy kompaniyalari 2024-yilda Qirg‘iziston iqtisodiyotiga 109,3 million dollar sarmoya kiritdi, bu to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar umumiy oqimining 23,6 foizini tashkil etadi. MDH davlatlari orasida asosiy investor bo‘lib qolayotgan Rossiya 108,3 million dollar (umumiy oqimning 23,5 foizi) sarmoya kiritdi.
Qo‘shni Tojikistonda ham 2024-yilda asosiy investor davlat Xitoy (150,9 million dollar) bo‘ldi. Undan keyingi o‘rinlarni AQSH (118,9 mln dollar), Buyuk Britaniya (51,1 mln dollar), Rossiya (28,9 mln dollar) egalladi. O‘tgan yili Tojikistonga kiritilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 394,3 million dollarni tashkil etganini hisobga olsak, ularning umumiy hajmida Xitoy investitsiyalari ulushi taxminan 38,2 foizga teng.
Ikkinchi yil to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimining keskin pasayishi kuzatilgan Qozog‘istonda 2024-yilning 9 oyida 2,88 milliard dollar sarmoya kiritgan Niderlandiya hajmi bo‘yicha yetakchilik qilmoqda, undan keyingi o‘rinda 2,82 milliard dollar bilan Rossiya turibdi. Xitoy – 5-o‘rinda (726 mln dollar). Ushbu mamlakatdan investitsiya oqimi ko‘rsatilgan davrda 46 foizga kamaydi.
Ekspertlarning fikricha, Xitoy investitsiyalari hajmining o‘sishi ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga ega: bir tomondan, Xitoy kapitali infratuzilmani rivojlantirish, ish o‘rinlari yaratish va ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilishga yordam beradi.
Boshqa tomondan, tahlilchilar ta’kidlashicha, katta qarzdorlik xavfi saqlanib qolmoqda, chunki ko‘plab loyihalar Xitoy kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi.
Iqtisodchi Yuliy Yusupovning ta’kidlashicha, kreditorlardan qat’i nazar, O‘zbekistonning o‘sib borayotgan tashqi qarzi muammosi uning ko‘lamida ham, uning paydo bo‘lishining yetarlicha shaffof emasligida ham namoyon bo‘lmoqda.
"O‘zbekiston hukumati tobora qarz botqog‘iga botib bormoqda. 2024-yil oxiriga kelib davlat qarzi 40 milliard dollarga yaqinlashdi va yalpi ichki mahsulotga nisbatan 35,5 foizni tashkil etdi," deydi ekspert.
Yusupovning ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda faqat 4 milliard dollarlik yevroobligatsiyalar chiqarilgan.
"Shundan 1,5 milliardi Moliya vazirligiga, qolganlari esa NKMK, "O‘zsanoatqurilishbank", "Agrobank", Markaziy bank, "Ipoteka-bank"ga to‘g‘ri keldi. Joriy yilda Moliya vazirligi allaqachon 1,5 mlrd dollarlik yevroobligatsiyalarni sotishga ulgurdi. Yana topshiriqlar (!) berildi: Olmaliq KMK 1 mlrd dollarlik, NKMK 500 mln dollarlik yevroobligatsiyalar joylashtirsin. "Navoiyuran" va "O‘zmetkombinat"ning har biri 300 mln dollar. Bu esa hali yilning boshlanishi, xolos," deb yozadi ekspert o‘zining ijtimoiy tarmoqdagi sahifasida.
Xitoyga kelsak, ekspertlar Pekinning mintaqadagi ta’siri kuchayishi sharoitida iqtisodiy hamkorlik va xavflarni boshqarish masalalariga yanada muvozanatli yondashuv zarurligi haqida hamfikr.
Central Asia Due Diligence tadqiqot markazi direktori Alisher Ilhomov investitsiya va savdo manbalarini diversifikatsiya qilish muhimligini ta’kidlaydi.
"Shubhasiz, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalari har qanday mamlakat iqtisodiyoti uchun foydali. Ammo shuni yodda tutish kerakki, bu borada eng yaxshi variant investitsiyalar va savdoda mamlakat manbalarini diversifikatsiya qilishdir, shunda bu investitsiyalar va savdo dunyoning turli mamlakatlari bilan amalga oshiriladi. Agar qaysidir mamlakat ushbu investitsiyalar va savdo aloqalari manbai sifatida haddan tashqari ustun bo‘lib qolsa, bu milliy suverenitet uchun xavf tug‘diradi, chunki biror mamlakatga haddan tashqari qaramlik undan iqtisodiy bo‘lmagan bosim uchun foydalanilishi mumkin," deydi u.
Ilhomov Rossiyaning Ukrainaga keng ko‘lamli bosqini boshlanganidan so‘ng Yevropaning Rossiya energiya manbalariga qaramligi bu mintaqani juda og‘ir ahvolga solib qo‘yganini misol qilib keltiradi.
Rossiya va Yevrosiyoni o‘rganish bo‘yicha Berlin Karnegi markazi mutaxassisi Temur Umarovning fikricha, Xitoy sarmoyasi Markaziy Osiyo uchun "iqtisodiy qaramliklarni muvozanatlash" maqsadida nihoyatda muhimdir.
"Markaziy Osiyo endi bu yo‘ldan qaytmaydi," deydi u.
Umarovning ta’kidlashicha, oltin konlarini sotish bo‘yicha kimoshdi savdosiga qarshi norozilik to‘lqini ko‘tarilishi kabi Xitoy loyihalariga nisbatan jamoatchilik ishonchsizligi ko‘p jihatdan o‘z elitalariga bo‘lgan ishonch pastligi bilan bog‘liq.
"Bu yerda biz nafaqat Markaziy Osiyoda ma’lumot yetishmasligi, Xitoy manfaatlarini yaxshi tushunmaslik, umuman Xitoy nima ekanligini anglamaslik va shu kabi sabablar tufayli Xitoyga shubha bilan qarashni kuzatmoqdamiz. Bundan tashqari, o‘z elitalariga ishonchsizlik omili ham mavjud. Jamiyatda shunday fikr borki, elitalar o‘z mamlakatini, o‘z milliy manfaatlarini biror narsa taklif qilgan har qanday kishiga, jumladan Xitoyga ham sotib yuborishi mumkin," deydi Umarov.
