Хитой Ўзбекистонда тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ва кредитлар бўйича биринчи ўринда туради. Ўтган йили у қўшма корхоналар сони бўйича ҳам Россияни ортда қолдирди. Экспертлар Хитойнинг кенгайиб бораётган иштирокини қандай баҳоламоқда?
Хитойнинг иқтисодий таъсири ўсиши мавзуси яқинда бўлиб ўтган онлайн-аукцион туфайли Ўзбекистонда яна муҳокама. E-auksion платформасидаги савдода Навоий вилоятидаги умумий қиймати 25,1 миллиард сўм (1 950 миллион доллар) бўлган 31 та олтин кон участкалари сотилган.
Озодликка кўра, савдога қўйилган конларни сотиб олган 12 та компаниянинг аксарияти Хитой иштирокидаги фирмалардир.
Участкаларнинг бошланғич нархлари 26,3 млн сўмдан 52,5 млн сўмгача (2 минг доллардан 4 минг долларгача) бўлгани ҳам ОАВ эътиборини тортди.
Натижада, Нурота туманидаги Соп-10/24 участкаси энг қиммат лотга айланди, у Xinlong Mining Drilling компаниясига 3,6 миллиард сўмга (279 минг доллар) сотилди – бошланғич нархдан 110 баравар юқори. Худди шу компания Соп-14/24 участкасини сотиб олди ва натижада умумий қиймати 9,1 миллиард сўм (700 минг доллардан ортиқ) бўлган 8 та олтин конини ўзлаштириш ҳуқуқини қўлга киритди.
Браузерингиз HTML5 ни қўллаб- қувватламайди
Хитой ва “камбағалликка қарши кураш“. “Катта оға” тажрибаси ва Ўзбекистон
Савдоларда Neo Gold Mining, Zhonghuitong Mining Group компаниялари ҳам иштирок этиб, аукцион натижаларига кўра бир нечта олтин конларини қўлга киритди.
Озодлик билан суҳбатда бир қатор экспертлар лотларнинг бошланғич нархлари "уларнинг ҳақиқий бозор қийматини акс эттирмагани ва хорижий инвесторларни жалб қилиш учун атай пасайтирилгани" ҳақида фикр билдиришган.
Кимошди савдоси ҳақидаги маълумот ижтимоий тармоқларнинг ўзбек сегментида қизғин муҳокамаларга сабаб бўлди. Баъзи фойдаланувчилар фойдали қазилма захиралари "арзон-гаровга" "Хитой компаниялари қўлига" ўтказилаётгани ва "Хитой экспансияси"дан хавотир билдирган.
- "Олтин конлари Хитой компанияларига шубҳали нархларда сотилмоқда"
- "Бу ҳудудлар ресурс участкалари сифатида сотиш учун мўлжалланмаган, бироқ сиёсат устунлик қилаётганга ўхшайди ва улар деярли арзонга берилмоқда"
- "Табиий бойликларимиз хорижий компаниялар ўлжасига айланмаслиги керак! Бу бойлик халқимизники!"
- "Хитой босиб олди, бироқ. У Ўзбекистон ҳаётининг барча соҳаларига тез кириб бормоқда, бу эса жиддий хавотир уйғотади."
Kun.uz нашри конларнинг асосий харидори Xinlong Mining Drilling компанияси 2024 йил ёзида, кимошди савдосидан бир неча ой олдин ташкил этилганига эътибор қаратди. Очиқ маълумотларга кўра, "Xinlong Mining Drilling"нинг асосий таъсисчиси Ўзбекистон фуқароси Бахтиёр Мусурманов бўлиб, устав капиталининг 70 фоизига эгалик қилади. Қолган 30 фоизи уч нафар чет эл фуқаросига тегишли: Цзэн Сяньмин, Ян Дяньлинь ва Чжоу Хунли.
Савдоларда Хитой компаниялари устунлик қилаётгани ҳақидаги хабарлар фонида Ўзбекистон ер қаъридан фойдаланиш маркази раддия эълон қилди. Унда қайд этилишича, аукционда фақат мамлакатда рўйхатдан ўтган компаниялар ғолиб бўлган, мулкдорларнинг 70 фоиздан ортиғи Ўзбекистон фуқаролари ҳисобланади.
Хитойга нисбатан шубҳа элитага ишончсизлик ифодаси
Ваҳоланки, Ўзбекистонда фаолият юритаётган хорижий сармоя иштирокидаги компанияларда хитойлик сармоядорларнинг иштироки ҳақиқатан ҳам сезиларли. Ўтган йили бу кўрсаткич 42,5 фоизга ошиб, 2432 тадан 3467 тага етди. Хитой бу борада Ўзбекистоннинг тарихан энг йирик ҳамкори бўлган Россияни ортда қолдирди.
Бундан ташқари, расмий маълумотларга кўра, ҳозирда Ўзбекистондаги барча тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ва кредитларнинг 23 фоизи Хитой ҳиссасига тўғри келмоқда. Иккинчи ўринда яна Россия (13,8 фоиз), кейинги ўринда Туркия (8,5 фоиз).
Мавзуга алоқадор Контрабандачиликда айбланган оила қандай қилиб Ўзбекистон ҳукуматининг ҳамкорига айланди?Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар
Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар (ТХИ) – хорижий инвесторларнинг даромад олиш ва инвестиция объектини бошқаришда назорат ўрнатиш ёки сезиларли таъсир кўрсатиш мақсадида бошқа мамлакат иқтисодиётига узоқ муддатли қўйилмалари. Улар янги корхоналарни ташкил этиш, мавжуд корхоналардаги улушларни сотиб олиш ёки ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтиришни ўз ичига олиши мумкин. Тўғридан-тўғри инвестициялар мамлакатда капитал, технологиялар оқими ва иш ўринларини яратишга ёрдам беради, инвестор учун эса янги бозорларга йўл очади, харажатларни камайтиради ва хатарларни диверсификация қилади.
Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" ташаббуси кўп йиллардан буён Пекиннинг Ўзбекистон ва бутун Марказий Осиёдаги манфаатларини, жумладан, молиявий манфаатларини илгари суришнинг асосий воситаларидан бири бўлиб келмоқда. 2013 йилда бошланган стратегия Хитойни Европа, Африка ва Осиёнинг бошқа минтақалари билан боғлайдиган транспорт, энергетика ва савдо йўлаклари тармоғини яратишга қаратилган.
Марказий Осиё мамлакатлари Европа ва Осиё туташган жойда жойлашганлиги сабабли лойиҳада муҳим роль ўйнайди, транзит йўналишлари ва йирик инвестиция қабул қилувчилар сифатида намоён бўлади. Хитой автомобиль йўллари, темир йўллар, қувурлар, портлар қурилишига, шунингдек, фойдали қазилма конларини ўзлаштиришга кенг кўламда сармоя киритмоқда. Лойиҳалар Хитойнинг турли банклари ва фондлари орқали молиялаштирилади.
Хитой таъсири кучайишининг яна бир сабаби сифатида Украинадаги уруш туфайли имкониятлари сезиларли чекланган Россиянинг иқтисодий фаоллиги пасайиши кўрсатилмоқда. Оқибатда Марказий Осиёнинг кўплаб давлатлари сўнгги уч йил давомида хорижий капиталнинг муқобил манбаларини излашга мажбур бўлмоқда.
Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларидаги хорижий инвестициялар
Қирғизистонда ҳам хорижий инвестицияларни жалб қилиш бўйича Ўзбекистонга ўхшаш вазият кузатилмоқда: у ерда ҳам Хитой етакчи роль ўйнамоқда. Хитой компаниялари 2024 йилда Қирғизистон иқтисодиётига 109,3 миллион доллар сармоя киритди, бу тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар умумий оқимининг 23,6 фоизини ташкил этади. МДҲ давлатлари орасида асосий инвестор бўлиб қолаётган Россия 108,3 миллион доллар (умумий оқимнинг 23,5 фоизи) сармоя киритди.
Қўшни Тожикистонда ҳам 2024 йилда асосий инвестор давлат Хитой (150,9 миллион доллар) бўлди. Ундан кейинги ўринларни АҚШ (118,9 млн доллар), Буюк Британия (51,1 млн доллар), Россия (28,9 млн доллар) эгаллади. Ўтган йили Тожикистонга киритилган тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми 394,3 миллион долларни ташкил этганини ҳисобга олсак, уларнинг умумий ҳажмида Хитой инвестициялари улуши тахминан 38,2 фоизга тенг.
Иккинчи йил тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқимининг кескин пасайиши кузатилган Қозоғистонда 2024 йилнинг 9 ойида 2,88 миллиард доллар сармоя киритган Нидерландия ҳажми бўйича етакчилик қилмоқда, ундан кейинги ўринда 2,82 миллиард доллар билан Россия турибди. Хитой – 5-ўринда (726 млн доллар). Ушбу мамлакатдан инвестиция оқими кўрсатилган даврда 46 фоизга камайди.
Экспертларнинг фикрича, Хитой инвестициялари ҳажмининг ўсиши ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатларга эга: бир томондан, Хитой капитали инфратузилмани ривожлантириш, иш ўринлари яратиш ва ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилишга ёрдам беради.
Бошқа томондан, таҳлилчилар таъкидлашича, катта қарздорлик хавфи сақланиб қолмоқда, чунки кўплаб лойиҳалар Хитой кредитлари ҳисобидан молиялаштирилади.
Иқтисодчи Юлий Юсуповнинг таъкидлашича, кредиторлардан қатъи назар, Ўзбекистоннинг ўсиб бораётган ташқи қарзи муаммоси унинг кўламида ҳам, унинг пайдо бўлишининг етарлича шаффоф эмаслигида ҳам намоён бўлмоқда.
"Ўзбекистон ҳукумати тобора қарз ботқоғига ботиб бормоқда. 2024 йил охирига келиб давлат қарзи 40 миллиард долларга яқинлашди ва ялпи ички маҳсулотга нисбатан 35,5 фоизни ташкил этди," дейди эксперт.
Юсуповнинг маълумотларига кўра, 2024 йилда фақат 4 миллиард долларлик еврооблигациялар чиқарилган.
"Шундан 1,5 миллиарди Молия вазирлигига, қолганлари эса НКМК, "Ўзсаноатқурилишбанк", "Агробанк", Марказий банк, "Ипотека-банк"ка тўғри келди. Жорий йилда Молия вазирлиги аллақачон 1,5 млрд долларлик еврооблигацияларни сотишга улгурди. Яна топшириқлар (!) берилди: Олмалиқ КМК 1 млрд долларлик, НКМК 500 млн долларлик еврооблигациялар жойлаштирсин. "Навоийуран" ва "Ўзметкомбинат"нинг ҳар бири 300 млн доллар. Бу эса ҳали йилнинг бошланиши, холос," деб ёзади эксперт ўзининг ижтимоий тармоқдаги саҳифасида.
Хитойга келсак, экспертлар Пекиннинг минтақадаги таъсири кучайиши шароитида иқтисодий ҳамкорлик ва хавфларни бошқариш масалаларига янада мувозанатли ёндашув зарурлиги ҳақида ҳамфикр.
Браузерингиз HTML5 ни қўллаб- қувватламайди
Шанҳай саммити: Яккаланган Путин "якка қутбли" дунёга қарши
Central Asia Due Diligence тадқиқот маркази директори Алишер Илҳомов инвестиция ва савдо манбаларини диверсификация қилиш муҳимлигини таъкидлайди.
"Шубҳасиз, хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва хорижий давлатлар билан савдо алоқалари ҳар қандай мамлакат иқтисодиёти учун фойдали. Аммо шуни ёдда тутиш керакки, бу борада энг яхши вариант инвестициялар ва савдода мамлакат манбаларини диверсификация қилишдир, шунда бу инвестициялар ва савдо дунёнинг турли мамлакатлари билан амалга оширилади. Агар қайсидир мамлакат ушбу инвестициялар ва савдо алоқалари манбаи сифатида ҳаддан ташқари устун бўлиб қолса, бу миллий суверенитет учун хавф туғдиради, чунки бирор мамлакатга ҳаддан ташқари қарамлик ундан иқтисодий бўлмаган босим учун фойдаланилиши мумкин," дейди у.
Илҳомов Россиянинг Украинага кенг кўламли босқини бошланганидан сўнг Европанинг Россия энергия манбаларига қарамлиги бу минтақани жуда оғир аҳволга солиб қўйганини мисол қилиб келтиради.
Россия ва Евроосиёни ўрганиш бўйича Берлин Карнеги маркази мутахассиси Темур Умаровнинг фикрича, Хитой сармояси Марказий Осиё учун "иқтисодий қарамликларни мувозанатлаш" мақсадида ниҳоятда муҳимдир.
"Марказий Осиё энди бу йўлдан қайтмайди," дейди у.
Умаровнинг таъкидлашича, олтин конларини сотиш бўйича кимошди савдосига қарши норозилик тўлқини кўтарилиши каби Хитой лойиҳаларига нисбатан жамоатчилик ишончсизлиги кўп жиҳатдан ўз элиталарига бўлган ишонч пастлиги билан боғлиқ.
"Бу ерда биз нафақат Марказий Осиёда маълумот етишмаслиги, Хитой манфаатларини яхши тушунмаслик, умуман Хитой нима эканлигини англамаслик ва шу каби сабаблар туфайли Хитойга шубҳа билан қарашни кузатмоқдамиз. Бундан ташқари, ўз элиталарига ишончсизлик омили ҳам мавжуд. Жамиятда шундай фикр борки, элиталар ўз мамлакатини, ўз миллий манфаатларини бирор нарса таклиф қилган ҳар қандай кишига, жумладан Хитойга ҳам сотиб юбориши мумкин," дейди Умаров.