Ҳукумат "экология учун фойда ва маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш" дея таъкидлаган бу қадамни таҳлилчилар танқид қилмоқда. Экспертлар фикрича, бу қарор бир томондан монополияга йўл очса, иккинчи тарафдан Жаҳон савдо ташкилотига қўшилиш жараёни учун зарар.
Ўзига хос солиқ
Электромобиль – замонавий, арзонроқ, экологик тоза машина. Тасаввур қилинг, сиз қанчадир суммага янги электромобиль харид қилдингиз. Лекин ҳукумат сиздан яна 78 миллион сўм талаб қилмоқда. Вазирлар Маҳкамаси 31 январда қабул қилган қарорга кўра 1 майдан бошлаб электромобиллар учун утилизация йиғими сезиларли даражада ошади.
Масалан, ишлаб чиқарилганига уч йилдан кам бўлган машина учун йиғим Базавий ҳисоблаш миқдорининг 30 бараваридан 120 бараваригача қимматлайди. Бу тахминан 45 миллион сўм дегани. Аввалги сумма 11 миллион сўм атрофида бўлган.
Уч йилдан кўпроқ ишлатилган электромобиллар учун эса 78 миллион сўмдан ошиқроқ пул тўланиши керак. Аввалги миқдори 34 миллион сўмга яқин эди.
“Бу ўзига хос солиқ. Давлат ўзининг баъзи бир муаммоларини ҳал қилмоқчи. Агар бу йиғим айнан мана шу утилизацияни ташкил қилиш учун зарур, дейиладиган бўлса, унинг инвестицион лойиҳаси қаерда? Нима учун айнан шу миқдорда ва бу қанча давом этади? Бу ишни ташкил қилиш учун инвестиция киритилади. Лекин доимий равишда одамлардан пул олиб, шу нарсага йўналтириш керак эмас. Яъни, утилизация ўзини ўзи оқлайдиган бизнес бўлиши мумкин. Бундан ташқари, яна савол - ҳамма тўлайдими? Ҳеч қандай имтиёзбозлик йўқми? Яъни, импорт электромобилларга утилизация йиғими қўйилади-ю, лекин ички ишлаб чиқарувчи ёки бошқа бир имтиёзга эга бўлган корхоналарга бу йиғим солинмайдими? Агар шундай бўлса, ўта адолатсиз”, - дейди таҳлилчи Жамшид Муслимов.
Утилизация йиғими охирги кунларда маҳаллий журналистларнинг эътиборини тортган асосий мавзуларнинг бири бўлмоқда. Танқидий ёндашув ўлароқ ёритилаётган материалларга ёзилган изоҳлар орасида бу қадамни олқишлаганлар жуда кам. Улардан айримлари:
“Электромобиль арзонроқ бўлади деб ўйлагандик, лекин ҳозир бензин машина олган яхшироқ экан...”
“Яқинда машина олгандим, энди яна қўшимча 45 миллион сўм тўлашим керакми?”
“Бу қарор одамларни электромобилдан воз кечишга мажбур қилади...”
“Ҳукумат экология ҳақида ўйлаш ўрнига яна пул йиғиш йўлини излаяптими?”
“Бензин ва газ нархи ошиб бораётгани учун электромобил олгандик. Энди бу ҳам қимматлашяпти”.
Утилизация ўзи нима?
Утилизация бу - истеъмолга яроқсиз бўлган буюмлар, техника ва моддаларни йўқ қилиш ёки қайта ишлаш жараёни.
Утилизация йиғими эса - транспорт воситалари ёки уларнинг айрим қисмларини, масалан, аккумулятор батареяларини қайта ишлаш ва экологик хавфсиз йўл билан йўқ қилиш учун давлат томонидан жорий этиладиган бир марталик мажбурий тўлов.
Ўзбекистон ҳукумати бунга оид қарорни қуйидаги сабаблар билан асослаяпти:
- Электромобиль батареяларини экологик хавфсиз қайта ишлаш;
- “Яшил технологиялар”дан фойдаланишни кенгайтириш;
- Маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш.
Аммо, экспертлар амалда бу қарор экологик жиҳатдан нечоғли самарали бўлиши мавҳумлигини таъкидлашмоқда. Чунки мазкур йиғим маблағлари айнан қандай ишлатилиши борасида ҳам аниқ маълумот берилмаган. Шунинг учун ҳам йиғим атроф-муҳитни асрашга эмас, балки давлат бюджетини тўлдиришга йўналтирилиши мумкинлиги ҳақида фикрлар бор. Таҳлилчи Жамшид Муслимовнинг фикри бундай:
“Агар бу тўғри йўлга қўйилса, тўғри инвестициялар жалб қилиб, тўғри ташкиллаштирилса, фойда келтирадиган бир тармоққа айланиши мумкин. Энди йиғимлар ҳақида гапирадиган бўлсак, ажратиш лозим, яъни чиқиндиларни қайта ишлаш – утилизация қилиш масаласини солиқлардан фарқлаш керак. Бу йиғим деб номланадими, ёки монопол ташкилотларга бериладиган имтиёз – нарх-наволарни истаганича қўйиш имконияти бериладими? Давлатда маълум бир дефицит бор, яъни ҳаражатлар етарли даражада қопланмаяпти. Ижтимоий вазифалар бор. Ундан ташқари, ҳалқаро кредитларни қайтариш керак. Манба сифатида қандайдир бир солиқ жорий қилинади. Кўпинча бунда яхши ният билан солиқлар белгиланади” - деди Муслимов.
Бу иш билан ким шуғулланади?
Аммо Ўзбекистонда автомобиллар утилизацияси билан қайси ташкилот шуғулланиши аниқ эмас. Очиқ манбааларда бу саволга жавоб йўқ. Янги қарорда утилизация йиғимини ошириш таклифи Инвестициялар, саноат ва савдо, Иқтисодиёт ва молия ҳамда Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирликлари томонидан тайёрлангани қайд этилган. Лекин уни амалга ким ошириши белгиланмаган.
Ўзбекистон 2020 йили импортни чеклаш учун ҳам утилизация йиғими жорий қилган. Матбуотдаги хабарларга кўра, четдан кириб келадиган электромобиллар учун утилизация тўловларини ундириш божхоначиларга юклатилган ва маблағ тўғридан тўғри давлат бюджетига ўтади. Аммо ундан бери қанча пул тушгани ҳақида расмий ахборот берилмаган.
Фаоллар энди 1 майдан электромобиллар учун тўланадиган йиғим қарори ҳам жамоатчилик муҳокамасига қўйилмай қабул қилинганига эътироз билдиришяпти. Иқтисодчи Юлий Юсупов Телеграм каналига бундай фикр ёзган:
"Улкан бюрократик йиртқич маҳлуқ "Буюк келажак" учун ҳеч қандай имконият қолдирмай бизнинг иқтисодиётимизни ютиб юборишда давом этмяпти. Бундан ташқари, ютиб юбориш жараёни фақат тезлашмоқда ва иқтисодиётнинг қисмларини "ҳазм қилиш" усуллари доимий равишда такомиллаштирилмоқда”.
Ўзбекистонда 2024 йил ноябрь ойида электромобиллар учун электромагнит мослашувчанлиги бўйича текширув талаби жорий этилган ва таҳлилчилар бу талабни электромобиллар импорти учун навбатдаги сунъий тўсиқ ўлароқ баҳолашган эди.
Нарх-навога таъсир ва монополияга имконият
Охирги йилларда Ўзбекистонда электромобилларга қизиқиш ортиб, уларнинг импорти бензинли машиналардан кўпайган. 2024 йилда мамлакатга 24 095 дона электромобиль олиб кирилган, бу эса аввалги йилларга нисбатан рекорд кўрсаткич. Бошқа томондан, утилизация йиғимининг оширилиши электромобилларнинг нархини кўтариши мумкин. Бу эса уларнинг оммабоплигини пасайтиради.
Бу қарор рақобатга таъсир қилиб, айрим тадбиркорларни бозордан чиқариб юбориши мумкинлиги ҳам айтиляпти. Шу билан бирга, бу хорижий ишлаб чиқарувчилар ва инвесторларнинг Ўзбекистон бозорига қизиқишини пасайтириши эҳтимол. Қолаверса, автомобилларни маҳаллийлаштириш билан шуғулланган "Ўзавтосаноат"гина фойда кўриши мумкин деган таҳминлар бор. Таҳлилчи Жамшид Муслимовнинг фикрича:
“Ўз номи билан монополияга имконият бериляпти. Ўз ўзидан нарх навога таъсир қилади. Бунинг учун қандайдир иқтисодчи бўлиш шарт эмас. Мана шундай қўшимча солиқлар, қўшимча тўловлар албатта бозор нархига таъсир қилади. Ички ишлаб чиқрувчига гўёки ёрдам бераётгандек бўлиб, аслида ички ишлаб чиқарувчилар ва ички истеъмолчилар зарарига қаратилган қарор. Бозорнинг ўзи йўқлигини англатади, шуни тушунишимиз керак. Бозор дегани эркин савдо дегани, эркин ишлаб чиқариш дегани. Бу бозорга монополия кирдими, у ерда бозор йўқ. Бу маъмурий буйруқбозлик тизими. Бозор ҳақида гап бўлиши мумкин эмас”.
Қозоғистондаги вазият
Утилизация йиғими билан боғлиқ қарорнинг ишлашини назорат қилиш Бош вазир ўринбосари Жамшид Хўжаевга юкланиши эса яна бир баҳсга сабаб бўляпти. Лекин бунга бир оздан кейин тўхталамиз. Ҳозир эса Қозоғистондаги вазиятга бир назар ташлайлик. Чунки, қўшни давлатда 2016 йили жорий этилган утилизация йиғими билан боғлиқ норозилик ҳалиям давом этяпти.
Қозоғистонлик таҳлилчи Айдар Алибаев Озодликка қуйидагича фикр билдирди:
“Идеалда утилизация йиғими – бу ўз ресурсини тўлиқ тугатган, одатда 20 йил ёки ундан кўпроқ хизмат қилган автомобилни қайта ишлаш учун бериладиган тўловдир. Аммо бизда бу тизим бузилган: одам янги машина сотиб олгандаёқ утилизация йиғимини тўлайди, гарчи унинг автомобили ҳеч қачон утилизация қилинмаслиги мумкин. Машинани кейинчароқ эҳтиёт қисмларга ажратиши ёки бошқа давлатга сотиши мумкин, лекин йиғим аллақачон тўланган. Бу мутлақо абсурд. Ҳукуматнинг яна бир аргументи – экологияга ғамхўрлик. Лекин бу ҳам танқид остидаги аргумент. Чунки Қозоғистонда ҳалигача чиқиндиларни қайта ишлайдиган замонавий завод йўқ. Фақат ноқонуний ишлаган чиқиндихоналар ва кичик, шубҳали қайта ишлаш пунктлари мавжуд”.
Утилизация йиғими жорий этилганидан бери Қозоғистонда ҳукумат бу иш билан хусусий компания шуғулланишини деярли тилга олмаган. У компания – монополист “Оператор РОП” бўлиб, у ўша пайтдаги президент Нурсултон Назарбоевнинг кичик қизи Алия Назарбоева билан боғлиқ эди.
2022 йил январь воқеаларидан сўнг Назарбоев ва унинг оиласидан узоқлашган ҳозирги президент Қасим-Жомарт Тоқаев жамиятда утилизация йиғимига нисбатан кескин салбий муносабат мавжудлигини тан олган ва “Оператор РОП” монополиясига барҳам беришни буюрган. Шундан сўнг утилизация йиғимини тўплаш “Жасил Даму” давлат компаниясига ўтган. Йиғим нархи автомобиль ёши ва ҳажмига кўра 550дан 4300 АҚШ долларигача етади.
Яна бир қозоқ эксперти Марат Каирленов утилизиция қарорининг таъсири ҳақида Озодликка фикрини билдирди:
“Бу қарор умумий ҳисобда салбий таъсир кўрсатди. Биринчидан, Қозоғистондаги автомобиллар парки деярли 10 йил давомида стагнацияга учради – яъни, машиналар сони камайди. Улар тахминан 5 миллиондан 4 миллионга тушиб кетди. Кейинги йилларда озгина ўсиш кузатилди, лекин автопаркнинг ўртача ёши ёмонлашишда давом этди. Янгиланиш амалга ошмади. Масалан, 2013-2014 йилларда, утилизация йиғими жорий этилганига қадар, Қозоғистондаги машиналарнинг ўртача ёши тахминан 12-13 йил эди. Бироқ 10 йил ўтиб, бу кўрсаткич 22 йилга етди! Тасаввур қилинг, Қозоғистондаги автомобилларнинг ўртача ёши 22 йил! Бу жуда салбий ҳолат”.
Қозоғистонда ҳокимият утилизация йиғимини 10 йилга яқин вақт оралиғида икки марта арзонлаштирди. Ўтган йили уни умуман бекор қилиш учун ўнлаб фаоллар петицияга қўл қўйган, лекин ҳозирча ундан фойда чиққани йўқ.
“Бошланғич тахминлар маълум маънода мантиқий эди. "Биз утилизация йиғимини жорий қиламиз, бу албатта автомобиль нархларини оширади, лекин шу маблағлар ҳисобига мамлакатимизда автомобиль ишлаб чиқаришни йўлга қўямиз ва маҳаллий, арзон машиналарга эга бўламиз", - дейилганди. Бу жараёндан фақатгина бир неча олигархлар ютуққа эришди. Уларнинг аксарияти аввалги президент оиласи билан боғлиқ. Утилизация йиғимини йиғган компания ҳам айнан шу оила аъзолари билан боғлиқ хусусий ташкилот бўлган. Улар бу орқали юзлаб миллиард тенге ишлаб топишган. Иккинчи йирик ғолиб – маҳаллий авто йиғувчи заводлар. Улар катта даромадга эга бўлди. Инвестиция киритмасдан улкан фойда кўришди, аммо натижада мамлакатимиз ҳақиқий автомобилсозлик соҳасига эга бўлмади” - дейди Каирленов.
Утилизация йиғими бош оғриқ бўлиб келаётган Қозоғистондаги вазият Ўзбекистонда такрорланиши мумкинми? – дея экспертларга мурожаат қилдик. Келажакда ушбу қарор қайта кўриб чиқилиши ёки муқобил ечимлар таклиф этилиши эҳтимоли борми, ҳозирча таҳлилчиларда бу саволга таҳминлар мавжуд эмас.
“Нафақат Ўзбекистонда... Умуман олганда, давлат амалдорлари учун бу жуда фойдали жараён. Коррупция юқори даражада ривожланган давлатларда бу икки баробар манфаатли "луқма". Чунки бу пуллар жуда фаол равишда талон-торож қилинади. Гап улкан маблағлар ҳақида кетмоқда – жиддий пуллар, шаффофлиги йўқ пуллар. Улар қандай сарфланиши ҳақида аниқ гапириш қийин. Шунинг учун бундай йиғимлар амалдорлар учун қизиқиш уйғотади. Менинг билишимча, Россияда ҳам маълум маънода шунга ўхшаш вазият кузатилган. Бу каби йиғимларни жорий этиш катта васваса туғдиради. Ҳаммаси халққа боғлиқ. Ҳар бир мамлакатда бу жараённи қабул қилиш ёки қабул қилмаслик – айнан халққа боғлиқ. Бу – махинация, мен уни бошқача номлай олмайман”- деди Айдар Алибаев.
Германия ва Япония мисоли
Германияда 2007 йили утилизация тўғрисидаги қонун кучга киргандан кейин, эски автомобилларни қабул қилиш пунктларини яратиш масъулияти автомобиль ишлаб чиқарувчиларига юклатилган. Шу тариқа, давлат утилизация жараёнига бевосита аралашмайди.
Маҳаллий нашрлардаги маълумотларга кўра, ишлаб чиқарувчилар – немис ёки чет эл компанияси бўлишидан қатъи назар – эски машиналарни қайта ишлаш учун инфратузилма яратишга маблағ ажратиши шарт. Бунинг учун ҳеч қандай махсус давлат йиғимлари мавжуд эмас.
Автомобиль ишлаб чиқарувчилар ёки ўзларининг утилизация марказларини ташкил этади, ёки мустақил марказлар билан шартнома тузади.
Умумгермания автоклуби экспертларига кўра, бир машинани утилизация қилиш ишлаб чиқарувчига ўртача 100 евро атрофида тушади.
Японияда эса бир утилизация йиғими нархи 80дан 120 АҚШ долларига баробар. Пул давлатга тўланади. Японлар эскирган машиналар давлат орқали шахсий компанияларга ўтказиб беради.
ЖСТга кириш жараёнига таъсир кўрсатадими?
Энди юқорида айтганимиз - бош вазир ўринбосари Жамшид Хўжаевга қайтсак. У киши Ўзбекистондаги утилизация йиғими қарорининг бажарилишини назорат қилишга масъул. Айнан Хўжаев Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига аъзоликка кириш жараёнига ҳам масъул амалдор.
Шу боис фаоллар ижтимоий тармоқларда “импортни чеклаш учун утилизация йиғими эълон қилинганини Жаҳон савдо ташкилотига кириш бўйича музокараларда қандай тушунтираркин?” - дея савол беришяпти. Иқтисодчи Отабек Бакиров ҳукуматнинг ушбу қарори ЖСТга кириш музокараларига салбий таъсир этишидан огоҳлантирди.
Эксперт Жамшид Муслимов эса бундай фикрда:
“Албатта бу салбий сигнал сифатида кўрилади. Чунки, мана шу клубга – жахондаги эркин савдо клубига кириш нимани тақозо қилади? Бу нима дегани? Биз эркин савдода ва эркин ишлаб чиқаришда қатнашмоқчимиз. Ниҳоятда йирик, чегара билмас, иқтисодий технологик тармоқларда “тенг ҳуқуқли, тенг қоидаларга амал қилган ҳолда кирмоқчимиз, тенг ўйинчиларга айланмоқчимиз” деб туриб, кетидан мана шундай ғайрииқтисодий, қандайдир бир чоралар тадбиқ қилиниши ўзига хос сигнални англатадики, булар Жаҳон савдо ташкилотига жиддий киришмоқчи эмас дегандек бир сигнал ўлароқ қабул қилиш мумкин буни”.
Хуллас, Ўзбекистондаги утилизация йиғими борасида ҳозирча жамоатчиликда танқидий фикрлар кўпроқ. Унинг фойдасини таҳлил қилиб, батафсил айтиб беришни истаган ҳукумат аъзоларига Озодликнинг микрофони очиқ.
Мақоланинг видеоси:
Форум